Пирӗн пӗрлехи чӗлхе

Ҫӗнӗ ҫынпа паллашнӑ чухне малтанхи тӑхӑр вунӑ ҫеккунчӗ пысӑк пӗлтерӗшлӗ. Ҫав вӑхӑтра эпир ҫӗнӗ пӗлӗше пӗр йӑнӑшсӑр тенӗ пек хаклатпӑр: е кӑмӑллӑ йышӑнатпӑр, е килӗштерместпӗр.
Пӗрре, иккӗ, виҫҫӗ… ҫирӗм пиллӗк… хӗрӗх ҫиччӗ… ҫитмӗл саккӑр… тӑхӑр вуннӑ. Эпир сирӗнпе пӗр чӗлхе тупрӑмӑр та ӗнтӗ. Вӑл чӑваш чӗлхи.

Ӑ

Ҫакӑ ҫутӑ тӗнчери ҫичӗ миллиард ҫын ик ҫӗр патшалӑхра пурӑнать, сахалтан та икӗ пин ҫурӑ чӗлхепе калаҫать. Вӗсенчен 250-шӗ кӑна ҫырулӑхлӑ. Ҫав шутра пирӗн чӗлхемӗр те. Телейлӗ вӑл, чӑваш чӗлхи.
Пирӗн чӗлхен символӗ пур: ӑ сас палли. Ӑна курмассерен чӑваш чунӗ савӑнать.
Ψ – психологи, € - евро, ӑ – чӑваш чӗлхи.

Чӑваш пӗтсен – тӗнче пӗтет

Чӑваш пӗтсен – тӗнче пӗтет. Чӑваш пӗтсен ҫеҫ мар. Капла кирек хӑш халӑх пирки те калама пулать. Кашни культура – хӑйне евӗр тӗнче. Пайӑр халӑх ҫухални пысӑк тӗнче ҫухалниех.
Хӑш-пӗр футуролог ҫирӗплетнӗ тӑрӑх, этемлӗх ҫитес вӑхӑтра улт ҫӗр чӗлхепе кӑна калаҫма тытӑнӗ. Тепӗр тӗпчевҫӗ малашлӑхра пилӗк-ултӑ чӗлхе ҫеҫ сыхланса юласса ӗнентерет.
Чӗлхесем манӑҫа тухаҫҫӗ, ҫӗнни ҫуралмасть. Мӗн тери чухӑн пуласлӑх.

Мухтанмалли чӗлхе

Чӑваш чӗлхи – тӗрӗк чӗлхи. Ҫак йышах тутар, пушкӑрт, казах, кӑркӑс, узбек, туркмен, азербайджан, турккӑ, гагауз, уйгур т. ыт. чӗлхе кӗрет. Пӗтӗмпе вӗсем хӗрӗхе яхӑн.
Тӗрӗк чӗлхисем пӗрне-пӗри питӗ ҫывӑх. Атӑл хӗрринче пурӑнакан тутар тӑлмачсӑрах Китайра пурӑнакан уйгурпа хутшӑнма пултарать, Китайра пурӑнакан уйгур Анталире ҫуралса ӳснӗ турккӑпа ним мар калаҫӗ. Икӗ халӑхӗ кӑна ытти тӗрӗке ӑнланмасть: пӗри якут, тепри чӑваш.
Кулянмалла-и ҫакӑншӑн? Ҫук-ҫук, мӗскер эсир! Пирӗн культура ытла та хӑйне евӗр, ҫут тӗнчере ун пекки урӑх ҫук. Апла мухтанмал-ли кӑна юлать.

Чӗлхе вӑл – пуплев мар

Ку пӗлӳ кӑткӑс. Университетра вӗренекен студентсем тинки тухиччен чӗлхепе пуплеве пӗр-пӗринчен уйӑрма вӗренеҫҫӗ. Эпир студент мар…
Чӗлхе – этем ӑс-тӑнӗнче упранакан тытӑм: сасӑсем, сӑмахсем, ты-марсем, аффикссем, предложенисем. Вӑл абстрактлӑ. Ӑна куҫпа курма та, хӑлхапа илтме те ҫук. Эпир чӗлхене туятпӑр кӑна.
Пуплев – чӗлхепе усӑ курни. Вӑл конкретлӑ. Ӑна куҫпа курма та пулать – ҫырнӑ текст, хӑлхапа илтме те май пур – сӑмах вӗҫҫӗнхи текст.
Чӗлхепе пуплев – уйрӑлми пӗтӗҫсе ларнӑ ик пӗрлӗх. Чӗлхи пур пулсан пуплевӗ те пур, пуплевӗ пулсан – чӗлхи те.
Чӑваш чӗлхи – чӑвашла калаҫакан пур ҫын ӑс-тӑнӗнче упранакан тытӑм. «Паттӑрсем хыпарсӑр ҫухалмаҫҫӗ» – чӑваш чӗлхипе усӑ курса ҫырнӑ пуплев (ӑна курма та, сасӑпа вуланӑ чухне илтме те пулать).

Тӑватӑ хутлӑ чӗлхе

Л.П. Сергеев профессор пӗрремӗш хутра пурӑнать. Н.П. Петров чӗлхеҫӗ – улттӑмӗшӗнче. О.Р. Студенцов хваттерӗ – ҫиччӗмӗш хутра. Малаллахи калаҫу урӑх хутлӑх ҫинчен.
Ҫапла-ҫапла, чӗлхе те темиҫе хутлӑ ҫурт-йӗр пекех. Пӗрремӗш хутӗнче сасӑ пурӑнать. Иккӗмӗшне тымарпа аффикс йышӑннӑ. Виҫҫӗмӗш хучӗ сӑмахӑн. Юлашкине сӑмах майлашӑвӗпе предложени вырнаҫнӑ.
Ку ҫурт мар – темле пирамида:

Чӗлхе пӗлӗвӗн кӳртӗмӗ
Чи кӗске урок

Сасса тӗпчекен ӑслӑлӑх фонетика ятлӑ. Фон – авалхи грекла сасӑ. Сӑмаха лексикологи ҫырса кӑтартать: лекс каллех авалхи грекла – сӑмах, логи – ӑслӑлӑх. Тымарпа аффикса морфологи тишкерет: морф вӑл – кӳлепе. Синтаксис тӗллевӗ – сӑмах майлашӑвӗпе пред-ложение тӗпчесси: синтакс – йӗрке.
Урок вӗҫленчӗ.